Metin Kayaoğlu’ndan Aydınlanmadan bunalıma! Kronik gericilik yıllarının doğurduğu bunalım teorilerine iyi bir örnek

Metin Kayaoğlu’nun Teori ve Politika’nın 60. Sayısında çıkan “Marksizmin Furkanı İslamın Ayıracı” isimli yazısında Marksizmi dinle yakınlaştırmaya çalışmakta ve kendince dini Marksizmin tekeline sokmaya çalışmaktadır. Bunu kanıtlamak için Marksizmin daha önce Aydınlanmacı ve ulusalcı akımların etkisinde olduğunu dile getirerek yapmakta ve bunun yerine çözüm olarak yerine dinin konulmasını önermektedir ve kendince ciddi bir Aydınlanma eleştirisi vermektedir.

“Türkiye’de Marksistler, yeterince laik, ateist, ulusalcı, kozmopolit ve ideolojik modernist olmuşlardır. Bu sıfatlarla Marksizim ne kadar mümkünse, “dinsel, teist, yerel” Marksizm de en azından o kadar mümkündür.” (Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:7)

Sorunda zaten bu bir insan laik ve ulusalcı olup Marksist olamaz. Ateizmi bir burjuvanın ateizmine benzemez onun ateizmi “Marksist ateizmdir” o yüzden tek bir ateist tanımı yapmak Marksist düşünceye uygun değildir ve bu aydınlanmadan izler taşımaktadır. Modernist olgusunda ise Marksistler modernizmi güncel koşullar içinde en gelişmiş üretim biçimi olarak algılarlar ve Marksistler için modern olmanın tek bir koşulu vardır o da sosyalist sistemde yaşamak ve sosyalist yaşam tarzını benimseyip ona uygun davranmaktır. Bu kendini daha sonra daha üst sistem olan Komünizme götürecektir o zamana kadar modern algısı sosyalist tarz bir algıdır. Yani yazarın anladığı tarz bir modernizim Marksizme uygun değildir. Bu yüzdende bir Marksist, yazarın anladığı tarzda bir modernist olamaz. Olursa Marksist değildir. Bundan dolayı yazarın birinci önermesindeki Marksizim mümkün olmadığı için ikinci önermesindeki Marksizimde mümkün değildir. Marksist modernite ilgili daha fazla bilgi için okuyucuların “G.Osipov, Toplumbilim” isimli kitabı okumalarını öneririm. Yazarın içindeki aydınlanma düşmanlığına rağmen yazıda ciddi aydınlanmacı öğeleri görmek beni gerçekten şaşırttı aşağıda bu noktalara değinip yazarın aydınlanma eleştirisi yapabilecek durumda olup olmadığını sorgulayacağız.

Yazardaki Aydınlanma Esintileri

“Bu çalışma, bir islami yönelimle alaşım olanaklarını sınama üzerinedir. Aradığımız, oluşmakta olduğuna ilişkin işaretler gördüğümüz ezilenlerin(devrimci) İslamıdır. Biz, Marksizmin içinden yoldaşlaşma sürecindekilere el uzatıyoruz.(Kahinler, kolumuzu kaptıracağımızı söyleyecek!)” (Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:8)

Yazar “Kahinler, kolumuzu kaptıracağımızı söyleyecek!”sözü ile Kahinlere bir aşağılamada bulunuyor. Bildiğim kadarıyla ,kahinlikten nefret, aydınlanmanın temel yapıtaşlarından biridir. Her ne kadar yazar burada aydınlanmacılardan da bahsetse kahinlik olgusuna karşı aldığı tutum onu aydınlanmacılarla aynı safta tutuyor. Lenin asla kahinliğe karşı çıkmamıştı görüldüğü üzere:

“Mucizeli kahinlik bir masaldır. Ama bilimsel kahinlik bir olgudur. Ve, çevremizdeki utanç verici kederler ve hatta umutsuzlukla pek sık karşı karşıya geldiğimiz şu günlerde doğru çıkan bilimsel bir kehaneti anımsamakta yarar vardır.”(Lenin,Marx Engels Marksizm,Kahince sözler,sayfa:408,sol yayınları) Marksist tarzdan kahinliğe bakış böyledir. Şimdi diğer aydınlanmacı bakışlarına değinelim.

“Marksizm, özgülleşmenin çok önemli bir kaynağı temin etti. Ama Aleviler Markist saflara Aleviliklerinden soyunma koşuluyla kabul edildiler. Nesnel karşılığı olduğu için Alevilik kendini çeşitli yollarla burada da gösterdi gerçi, ama amaç Marksizmin bu gelişmeye maruz kalması olmamalıydı” (Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:15)

“Sünni Müslüman ezilen kitleye dönük Marksist ilgi bazı önemli itirazlarla karşılaşacaktır: Bu kitle esas olarak işçi ve emekçilerden oluşan, dolayısıyla Sünni Müslüman olarak nitelenmesi gerekmeyen bir kitledir. İlişkilenme gerekirse, dininden ayırt edilerek ilişkilenmelidir. Gerici bir dinsel inancın varlığı koşullarında bu kitle, gericiliğin önder güçlerinin hegemonyasından kurtulamaz. Üstelik, bu kitle ideolojik kimliğiyle ezilen değil ezen konumundadır.” (Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:15)

“Bu anlamda, örneğin, “ortak sınıf paydası” ezilenin öznellik niteliğine kayıtsızlıktır, ve cevabını almıştır ve alacaktır.” (Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:16)

Yazarın yaptığı şey kimlik siyasetidir ve kimlik siyaseti de aydınlanmadan alınmış bir olgudur. Bir Marksist sınıf siyaseti güder kimlik siyaseti değil. Sünni ezilen müslümanı kazanamazsanız devrim yapamazsınız çünkü kimlik siyaseti ile ezilen alevi veya kürt bujuvazisini özel mülkiyetin kaldırılmasına ikna edemezsiniz çünkü bir kişi nasıl yaşarsa öyle düşünür. Sünni proletaryadan da ümidinizi kestiğinizde yaptığınız şey, küçük burjuva tarzı bir devrimci maceracılıktır. Bunun sonucunda ya ulusal kurtuluş savaşı veren birleşik cephe siyasetine dahil olursunuz ya da ezilen bir grubun burjuva demokratik hakları üzerine mücadele eden bir grubun siyasi temsilcisi olursunuz ama asla proletaryanın ve onun ideolojisi olan Marksizmin, sesi, bayrağı ve çıkarı için mücadele edenlerin temsilcisi olmazsınız. Karşı aydınlanmadaki aydınlanmayı tespit ettikten sonra proletaryanın tarihsel kazanımlara karşı yapılmış çarpıtmaları açıklayalım.

Proletaryanın tarihsel kazanımlarına yapılmış hakaretler

“Bir anlamda, her ne kadar, aksi ve geleneksel anlayış yaygın olarak dile getirilmeye devam edilse de, işçilerin ötekiler ve köylüler üzerindeki hegemonyası değil, komünist partinin işçiler ve öteki bütün ezilenler üzerindeki hegemonyası ima edilmektedir böylelikle.” (Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:13)

Bu yapılan Marksizmin liberal bir tahrifatıdır. Bu konu Stalin zamanında da tartışılmış ve bugün bile hiç kimse Stalin’in söylediği“S.S.C.B bir proletarya diktatörlüğüdür, parti diktatörlüğü değil” tezini çürütememiştir. Bu yüzden okuyuculardan bu önemli konuda yapacağımız uzun alıntılardan dolayı özür dileriz.

“Örneğin Sorin şöyle diyor: "Proletarya diktatörlüğü, Partimizin diktatörlüğüdür." Görüldüğü gibi bu tez,"Parti diktatörlüğü"nü, proletarya diktatörlüğüyle özdeşleştiriyor. Leninizm zeminini terketmeden, bu özdeşleştirmeye doğru denebilir mi? Hayır, denemez.” (Stalin,Leninizmin Sorunları,sayfa:165,İnter yayınları)

“Birincisi. Lenin'in Komintern II. Kongresi'ndeki konuşmasından yukarıya aktarılan alıntıda Lenin, partinin önder rolünü asla proletarya diktatörlüğüyle özdeşleştirmiyor. O sadece, "yalnızca sınıf bilinçli azınlığın (yani partinin —J. St.) geniş işçi kitlelerini yönetip önderlik edebileceği"nden, işte bu anlamda "proletarya diktatörlüğünden, esasında onun örgütlü ve sınıf bilinçli azınlığını anladığı"mızdan söz ediyor.” (Stalin,Leninizmin Sorunları,sayfa:165, İnter yayınları)

“İkincisi. Proletaryanın kitle örgütlerinin bir tek de olsa hiçbir önemli kararı, Parti'nin yönergeleri olmaksızın alınmaz. Bu tamamen doğrudur. Ancak bu, proletarya diktatörlüğünün, Parti'nin yönergelerinde tükendiği [sadece bunlardan ibaret olduğu —ÇN] anlamına mı gelir? Bu, Parti'nin yönergelerinin bu sebepten ötürü proletarya diktatörlüğüyle özdeşleştirilebileceği anlamına mı gelir? Elbette değil. Proletarya diktatörlüğü, Parti'nin yönergeleri, artı bu talimatların proletaryanın kitle örgütleri tarafından uygulanması, artı halk tarafından hayata geçirilmesinden oluşur. Görüldüğü gibi burada, proletarya diktatörlüğünün hiç de önemsiz olmayan bir momentini oluşturan bir dizi geçişler ve ara basamaklar söz konusudur. Parti'nin yönergeleri ile, onların hayata geçirilmesi arasında, bundan dolayı, yönetilenlerin irade ve eylemleri, sınıfın irade ve eylemleri, böylesi talimatları desteklemeye hazır olmaları (ya da reddetmeleri), bu talimatları uygulama yetenekleri (ya da yeteneksizlikleri), bu talimattan tam da durumun gerektirdiği gibi uygulama yetenekleri (ya da yeteneksizlikleri) yatar.” (Stalin,Leninizmin Sorunları,sayfa:166, İnter yayınları)

“Üçüncüsü. "Proletarya diktatörlüğü", diyor Lenin, "zafer kazanmış ve siyasi iktidarı ele geçirmiş olan proletaryanın sınıf mücadelesidir" (Bkz. Lenin, Bütün Eserler, C. 24, s. 311, Rusça). Bu sınıf mücadelesi ifadesini nerede bulabilir? Devrilmiş burjuvazinin saldırılarına ya da yabancı burjuvazinin müdahalesine karşı proletaryanın bir dizi silahlı eyleminde ifadesini bulabilir. Proletaryanın iktidarı henüz sağlamlaşmadıysa, iç savaşta ifadesini bulabilir. İktidar sağlamlaştıktan sonra, bu esere geniş kitleleri de çekerek proletaryanın geniş kapsamlı örgütlenme ve inşa çalışmasında ifadesini bulabilir. Bütün bu hallerde aktör, sınıf olarak proletaryadır… Genelde o bu eylemleri sadece yönetir, ve bunu da sınıfın desteğine sahip olduğu ölçüde yapar. Çünkü Parti sınıfla örtüşemez, sınıfın yerine geçemez. Çünkü Parti, tüm önemli, önder rolüne rağmen, yine de sınıfın bir parçası olarak kalır. Bu yüzden, kim Parti'nin önder rolünü proletarya diktatörlüğüyle özdeşleştirirse, o, sınıfın yerine Parti'yi geçirmiş olur.” (Stalin,Leninizmin Sorunları,sayfa:166-167, İnter yayınları)

Bu nedenlerden dolayı yazarın yaptığı proletaryanın tarihine bir hakarettir. Doğru olan bir şeyi bozma girşimidir. Temelsiz argümanı vur kaç özelliği taşımaktadır. Yazarın diğer bir saptırmasına değinirsek şöyle desek herhalde yerinde olur ‘Bu konuda Troçkiden sonraki en inandırıcı çarpıtma’

“Marx-Engels’in Komunist Manifesto’daki bütün ülkelerin işçilerine dönük birleşme çağrısına ezilen halklar da katılmıştır. Bunun Marksizmin içinde bir devrim olduğu daha net anlaşılmaktadır, açıktır. Marksizm sürekli kendi sınırları dışına çıkmıştır.” (Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:13)

Yazarın teorik felaketi hat safhalarda bakalım Marx bu konuda ne diyor:

“Köylülerin sömürüsü, sanayi proletaryasının sömürüsünden yalnızca sömürünün biçimiyle ayırdedilir. Sömüren aynıdır: Sermaye. Tek tek kapitalistler, tek tek köylüleri, ipotekler yolu ile ve tefecilik yolu ile sömürürler. Kapitalist sınıfı, köylü sınıfı, devlet vergisi yolu ile sömürür. Köylülüğün mülkiyet hakkı,sermayenin bugüne dek onu büyüsü altında tutmak için kullandığı tılsım,onu sanayi proletaryasının karşısına dikmek için öne sürdüğü bahanedir.ancak sermayenin yıkılması köylülüğü kalkındırabilir;ancak sermayeye karşı bir hükümet,bir proleter hükümet onun ekonomik sefaletine,sosyal zilletine son verebilir.anayasal cumhuriyet onun birleşik sömürücülerinin diktatörlüğüdür;sosyal demokratik,kızıl cumhuriyet onun müttefiklerinin diktatörlüğüdür."( Karl Marx, Fransada Sınıf Mücadeleleri, 13 haziran 1849’un sonuçları, sayfa 136-137)

Bir insan Marx’ın düşüncesini sırf Manifestodan öğrenmeye kalkarsa sonu felakettir. Yazarın bu teorik hatası konusunda ne desek boş.

Kuran’da materyalizm arama gafleti

“Materyalist yaklaşım Kuran’da materyalizm bulur” (Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:20)

Bu bakış saçmadır çünkü Marx ile Engels’in şu lafından her şeyden materyalizm bulunabileceği bize gösterilmiştir:

“Bu bakımdan ahlak, din metafizik ve ideolojinin tüm geri kalan kısmı ve bunlara tekabül eden bilinç biçimleri, artık o özerk görünümlerini yitirirler. Bunların tarihi yoktur, gelişmeleri yoktur, tersine maddi üretimlerini ve karşılıklı ilişkilerini geliştiren insanlar, kendilerine özgü olan bu gerçek ile birlikte hem düşüncelerini, hem de düşüncelerinin ürünlerini değiştirirler. Yaşamı belirleyen bilinç değil, tersine bilinci belirleyen yaşamdır.” (Marx-Engels,Alman İdeolojisi,sayfa:45-46,sol yayınları)

Bu yüzden dinlerin çıkışı konusunda araştırma yapan biri Kuran’danda materyalist şeyler bulur ama yazarın dediği gibi bir materyalizm bulmak imkansızdır. Aşağıda görüldüğü gibi:

“ Kıvılcımlı bu bağlamda şöyle der:

“ Hala ‘cennet’ ideali, Allah ülküsüyle; inanılmaz bir imanla hayata muhalefete sarılan köylü uluslar-halklar ve yığınlar, tarafından savunuluşu resmi sosyalizmlerce, değme Marksistlerce ve laiklerce anlaşılmaz kalır… “Ve Muhammed’in görünmeyen bir Allah ve Melekleriyle konuşması – vahiy alması- göğe çıkıp bütün Allah sistemini görmesi – peygamberleri tanıması- biraz laikleşmiş veya maddeciliğe ulaşmış beyinlere ‘saçmalık’ olarak görünür.”

Anlatıldığına göre kendini sorgulayanYahudilere Muhammed, bulutların görevli melekler tarafından kamçıyla hareket ettirildiğini, gök gürültüsünün de meleklerin bulutlara bağırması olduğunu söylemiş. Bu anlatımın, günümüz malumatı bakımından saçmalığı açık, ancak bu gibi örneklerin bile mecazi olduğu söylenebilir. Nitekim, Yahudiler de bu anlatımdan ikna olmuştur anlattığına göre… Yani, ortak bir simgeler ve mecazlar düzenine göre konuşuyor Muhammed.” (Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:21-22)

Yukarıda söylediğimiz gibi çok üstelersen herşeyden materyalizm bulursun ama bu onun özünde idealist olduğu gerçeğini değiştirmez bu anlatılanda buna iyi bir örnektir. Mecazlar yoluyla ite kaka materyalizm bulmak! Tam anlamıyla emek ziyanı. İlla Materyalizm aranacaksa bunu Muhammed’in düşmanlarında arayabiliriz ve rahatlıkla buluruz.

“Görüldüğü gibi, İslamı, bugünün rasyonalitesi ve apaçık gerçeklerle eleştirdiğini sananlara ilk cevap bizzat Kuran’dan geliyor. Muhammed’in peygamberliğini ilan ettiği zaman da benzer ya da aynı itirazlar, aynı tarz ve şekilde dile getirilmiştir. Sağduyunun akıllı itirazlarınız Peygamber karşılayamamış ve sadece herkes gibi bir insan olduğunu söyleyebilmiş. Zamanın egemenleri, bu nasıl Allah’mış ki, kendine inananlar zavallı bir ömür sürüyor, inananlarını nasıl oluyor da korumuyor,diyormuş; Kuran’dan öğreniyoruz. Muhammed’in buna cevabı ikili: Bir yandan, Allah’ın inananlarını sevgili kullarını bu dünyada sınamaya aldığını söylüyor. Diğer yandan, öte dünyada inananlara mutlu ve iyi bir yaşam müjdeliyor ve inanmayanlara azap duygusu yapıyor.Ama sağduyuyu tatmin edemiyor hiçbir zaman…” (Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:24)

Anlaşıldığı üzere Muhammed'in düşmanları Muhammedin mistik yorumlarına gayet materyalist tarzda eleştiriler getirirken Muhammedin cevabı gene idealizmin pençesinden kurtulamıyor ve metafizik boyutlarına yeni boyutlar katıyor. Eğer amaç materyalist aramak ise bu Muhammed değil aksine Muhammedin düşmanları olmalıdır ama burada amaç farklı.

İpe sapa gelmez bir iddiada İslamdaki ateizm konusu

“Sorunu aşmak için bir tersine çevirme işlemi önerilecektir. Bazı düzlemlerde islamın aslında teist değil ateist olduğu, Marksizmin ise teist olduğu…”(Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:32)

Açıklamaya bile değmez ama birazdan aşağıda islamda ateizme değineceğim.

“İlk hristiyanlar gibi ilk Müslümanlar da “Biz atalarımızı bir din üzerine bulduk. Onları izleyeceğiz diyen Mekke egemenleri tarafından ateizmle suçlandı. Çünkü “ateizm daima geçerli tanrısallık kavramının”, aynı anlamda verili iktidar ilişkilerinin “inkarı olmuştur. ”” (Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:32-33)

Açıklama eksik burada herkesin anladığı ateizm yok. Buradaki ateizm mevcut dinin tanrılarını reddetme anlamındaki ateizmdir. Tanrı tanımazlık değildir. Herkes kavramların tarihini bilmeyebilir bu kadar kelimelerin etimolojik kökenlerini kimse bilmek zorunda değil. Yapılan tam anlamıyla kitlelerin manipülasyonudur ve çok kaba bir biçimde söylersek burjuvazinin en sevdiği yöntemlerden biridir. Bir Marksist diğer konular üzerine gereksiz bir şekilde sayfalar yazıp bu konu üzerinde iki satır bir şey yazıp ucunu açık bırakıyorsa bu kötü niyet göstergesidir.

“Kuran, Allah’ın varlığını materyalist argümanlarla ortaya koyuyor. Teist bir materyalizmin örneğini veriyor.. Kuran’da mucize materyalizmin , doğanın öznesizliğinin kendisidir.”Mucize, ‘aciz bırakılan şey’demektir. Allah dışında özneliğe heves eden hiçbir varlık olamaz; her şey acizdir, her şey, maddenin Allah tarafından vazedilen yasalarına tabidir.” (Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:33)

“Kuran’ın materyalist manifestosu şu ayetlerdedir: “Göklerin ve yerin mülkü O’na aittir. Çocuk edinmemiştir. Mülkiyetinde ortağı yoktur. Her şeyi yaratmış ve yarattığı her şeyin doğasını ve kapasitesini belirlemiştir.”(Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:34)

Burada tek kelime ile “idealist bir jakobenlik” vardır idealist alandan materyalist alan üzerinde hakimiyet kurma konusu vardır. Yani materyalizmin esamesi bile okunmuyor burada manifestosu nereden çıksın!

Bolşevizme haksız bir hakaret

“Rusya’da Bolşeviklerle Menşeviklerin arasında ortaya çıkan partiye üyelik ölçütleri tartışmasının “dinsel” olmadığı ileri sürebilir mi? Eğer, dinsel olmayan- aynı anlama gelmek üzere, ideo-politik örgüsü gevşek- bir partiden söz edilecekse, tam da Menşeviklerin savunduğu görüş geçerli olmalıydı. Lenin havariler arıyordu; Martov akıllı veya romantik taraftarlar” (Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:43)

Baştan aşağıya hakaret bunu kanıtlayacak örnekler vermeli. Bu haliyle hakaret olarak kalıyor neden bu konuda alıntı yapamadığını ben söyleyeyim çünkü yok öyle bir şey yazar fantezi aleminde yaşıyor.

SONUÇ

“İdeolojisiz hiçbir toplum olmaz ve ideoloji, ne bilimsel biçimlere ne de bilime bağlıdır. İdeoloji, Marksizm gibi “düşünülmüş” örneklerinde bile “derinden bilinç dışıdır”. O halde, Marksizmimizde, bilinç dışı için bir yer bırakalım. Marksizmin bilinç dışından da geçtiğini kabul edelim.. Din bir tür ideoloji olarak bilinçaltında işliyorsa, varsın bizim bilinçaltımızda bu egemenliğe girsin.” (Teori ve Politika,sayı:59-60,sayfa:44)

Din egemenliğinde Marksizm! Bu tam anlamıyla ihanettir. Hiçbir altyapısı olmayan bu tezi aklı selim sahibi kişilerin vicdanına bırakıyorum. Yoldaş Gonzalo neyin tahrifat olduğunu neyin gereklilik olduğunu çok güzel bir şekilde açıklıyor:

“Marks’ın bu muhteşem eseri, yeryüzünün görmüş olduğu ve göreceği en yüksek kavrayıştır. Başta sınıfımız ve halklar olmak üzere, insanları dünyayı dönüştürmek için teorik ve pratik bir araç ile ilk kez kuşandıran dünya görüşü, bilimsel ideolojidir.” (Başkan Gonzalo konuşuyor,sayfa:5,Belge yayınları)

“Marks bize şunu öğretmiştir: “Din halkın afyonudur”. Bu bugün bütün gücüyle geçerli olan Marksist bir tezdir ve yarın da öyle olmaya devam edecektir. Marks,dinin, sömürünün ürünü olan toplumsal bir olgu olduğunu, ve sömürü ortadan kaldırılıp yeni bir toplum ortaya çıktıkça kendi kendine söneceğini de belirtmiştir… Marks’ın tesis ettiği kanun kendini dayatacaktır: sömürü ve baskı yerle bir edilip yok oldukça, din ortadan kaybolacaktır. Papalık, sömürücü sınıflara hizmet ettiği için, ve gelecekteki, sömürücü bir sınıf olmadığı için, Papalık hayatta kalmayacak ve dinin kendisi yok olacaktır. O zamana kadar, yeni objektif şartlar içerisinde ilerleyen insanlık, açık bilimsel ve dünyayı dönüştürücü bir bilinç elde edene dek, dini inanç özgürlüğü tanıma zorundadır.”(Başkan Gonzalo konuşuyor,sayfa:9-10,Belge yayınları)

Görüldüğü gibi bir Marksistin yapması gereken dinin egemenliğine girmek değil dini söndürmek için yollar aramaktır. Bu yapılan Marksizmin katlidir. Teoriyi güncel koşullara uyarlamanın ötesinde teoriyi güncel yollardan revize etmenin ve opotunizmin dümen suyuna girmenin bir örneğidir ya da talihsizce yazılmış bir yazıdır. Ne yazarsak yazalım ne dersek diyelim son sözü Proletarya söyleyecek o ne derse, ne yaparsa öyle olacak. Bu konuda daha fazla tartışmanın gereği yok proletarya sokağa dökülmedikçe yapılanlar ütopya üretmekten öteye geçemeyecek.Bu yüzden yapılan şey emek israfıdır. Yazarın islami hayranlığından ötürü daha fazla israf etmemesini öneriyor ve yaptığı israftan ötürü günaha girdiğini hatırlatıp kendisinin üzerinde Allah'ın selamının daimi olmasını dileyip yazıya son veriyoruz.